قطعاً واژه‌هایی مثل بهیافت یا بازیافت را درباره زباله و پسماندهای مصرفی شنیده‌اید. همانطور که می‌دانید هدف اصلی پروسه بازیافت، حفظ چرخه انرژی و جلوگیری از اتلاف آن می‌باشد و همواره سعی می‌شود تا با ایده‌هایی نوین، متریال‌های بازیافتی به نحوی مجدداً در چرخه مصرف قرار بگیرند و کارایی داشته باشند.
حال تصور کنید پروسه بهیافت، فارغ از زباله و پسماندهای شهری، زمینه‌های بزرگ‌تری همچون ساختمان‌ها و بناها را نیز درگیر کند و آن‌ها را در چرخه استفاده مجدد قرار دهد! چرخه‌ای فوق‌العاده که سراسر سود و منفعت را با خود به همراه دارد و قدرت معماری را در بهبود زندگی شهری بیش از پیش اثبات می‌کند.
در این گفتار با 🍃 ایده سبز همراه شوید تا با پروسۀ عظیم بهیافت ساختمان‌ها بیشتر آشنا شوید.
بهیافت بنا چیست؟
اگر بخواهیم به طور خیلی ساده و خلاصه بگوییم؛ بهیافت بنا (Upcycling Building) به معنای دستورزی‌های جزئی در یک بنا در راستای تغییر کاربری و استفاده مجدد از آن می‌باشد. البته ناگفته نماند که برای دستورزی هیچ الزامی نیست و برخی از ابنیه بدون کوچک‌ترین تغییراتی، بهیافت می‌شوند و در مسیر کاربری جدید قرار می‌گیرند.
در سال‌های اخیر مقوله بهیافت بنا به عنوان رویکردی جدید در معماری، اصول و نحوه ساخت و ساز را به نحوی پیش میبرد که ساختمان‌ها و بناهای خلق شده به نوعی چندمنظوره باشند و پس از گذشت سالیان سال بتوان مجدداً از آن‌ها در زمینه‌ای متفاوت استفادۀ مطلوب داشت.
اینجا می‌توانید درباره طراحی بایوفیلیک و نقش آن در بهیافت بنا بخوانید. 😉
تاریخچه بهیافت بنا در ایران
همانطور که گفتیم مسئله بازیافت بنا ایده‌ای تقریباً نوین در علم معماری است و همچنان در حال تکمیل و پیشرفت است؛ اما با این وجود شاید برایتان جالب باشد که بدانید کشور ما ایران، در این زمینه نیز قدمت دارد و از سال‌ها قبل، فلسفه بهیافت بنا در معماری اسلامی حضور داشته است.
در معماری اسلامی همواره تلاش می‌شود تا راهنمایی‌های اسلام و به عبارتی اصول صحیح زندگی که مهم‌ترین آن جلوگیری از اسراف است، در بطن ساخت و ساز قرار بگیرد تا در نهایت بنایی منسجم و مفید خلق شود نه صرفاً بناهایی پوچ با ظاهری لوکس!
یکی از بارزترین نمونه‌های بهیافت بنا را می‌توانیم به وضوح در اولین شهر خشتی جهان، یعنی شهر یزد مشاهده کنیم. با توجه به پیاده سازی اصول معماری اسلامی در سازه‌های کهن‌سال این شهر، امروزه برخی از خانه‌های قدیمی و باصفای خشتی بدون کوچک‌ترین دستورزی، تبدیل به تفرجگاه‌های سنتی برای توریستان شده‌اند و اثبات محکمی بر این ادعا هستند که اصل بهیافت ساختمان از قدیم‌الایام در معماری اسلامی نقش داشته است و بدین ترتیب بار دیگر قدرت و قدمت معماری پرشکوه ایرانی را به رخ می‌کشند.
هدف از بهیافت بنا چیست؟
همانطور که کمی قبل‌تر نیز اشاره کردیم، هدف جامع و اصلی بهیافت ساختمان و بناها در واقع جلوگیری از اسراف و برجسته سازی بازیافت در روند ساخت و ساز می‌باشد.
به طور خلاصه و به زبان خودمانی، اصل بهیافت بنا سعی دارد تا فرهنگ استفاده مجدد از یک ساختمان را بجای تخریب و ساخت آن نهادینه کند؛ البته این نکته را هم در نظر داشته باشید که اجرای این اصل زمانی امکان‌پذیر خواهد بود که بنای مورد نظر قابلیت بهیافت داشته باشد.
خلق سازه‌های دائمی برمبنای اصل بهیافت
برای داشتن بنایی با قابلیت بهیافت باید این اصل را در جزء به جزء طراحی و روند ساخت در نظر بگیرید. به عنوان مثال توجه داشته باشید ساختمان‌هایی که امروزه و بر پایۀ مدِ فعلی ساخته می‌شوند، ممکن است در سال‌های آینده طرفداران خود را از دست بدهند و بدین ترتیب برای استفاده مجدد چاره‌ای جز تخریب یا بازسازی نخواهند داشت!
بنابراین اگر قصد دارید تا بنایی با قابلیت بهیافت خلق کنید، شیک بودن را نسبت به مدرن بودن در اولویت قرار دهید و از ریخت و پاش‌های اضافی که صرفاً جنبۀ زیبایی بخشی ظاهری دارند و هدفی جز لوکس جلوه دادن بنا ندارند، دوری کنید و در عوض اصول و ایده‌های کاربردی را جایگزین کنید تا در نهایت سازهای با قابلیت استفادۀ مادام‌العمر داشته باشید.
به عنوان مثال اگر نگاهی معمارانه به ساختمان‌های کهنی همانند «ساختمان کافه تهران ویلا» بی‌اندازیم به راحتی متوجه رعایت این اصل خواهیم شد. این ساختمان یکی از خانه‌های قدیمی در خیابان ویلا می‌باشد که 65 سال عمر دارد و یکی از بهترین نمونه‌های بهیافت شده در شهر تهران است.
مزایای بهیافت ساختمان
برجسته‌ترین مزیت‌های بهیافت ساختمان عبارتند از:
✅ جلوگیری از مصرف زیاد منابع در صنعت ساختمان سازی
✅ حفظ منابع ارزشمندی نظیر منابع آب
✅ حفظ سرمایه صاحبین املاک
✅ برقراری چرخه سود و امتیازات مثبت مالی
اصل واسازی بنا، دنبال کننده مسیر بهیافت
در مجاورت مسیر بهیافت ساختمان‌ها، اصل دیگری تحت عنوان واسازی بنا وجود دارد که هدفی مشترک با بهیافت را دنبال می‌کند و تنها وجه تفاوت آن‌ها مسیر عملکردی متفاوتیست که دارند.
در واسازی بنا تمامی مصالح و متریال‌های استفاده شده در یک ساختمان پس از پایان عمر مفید آن، جدا می‌شوند و در روند ساخت و ساز ساختمان جدید، مجدداً بکار برده می‌شوند. در واسازی برخلاف بهیافت، ساخت و ساز مورد نکوهش قرار نمی‌گیرد و هدف اصلی آن بازیافت مصالح ساختمانی در جهت احیای یک بنای جدید است.
ساختمان‌های بایوفیلیک چگونه ساختمان‌هایی هستند؟ اینجا درباره‌شان بخوانید...
هدف از واسازی بنا چیست؟
هدف اصلی واسازی بنا، ایجاد تغییرات در دیدگاه منسوخ شدۀ تخریب سنتی و خلق دیدگاه جدیدِ تخریب هدفمند می‌باشد. به بیان ساده‌تر اصل واسازی قصد دارد تا در تخریب نیز به نفع ساختِ مجدد، امتیاز دریافت کند و از بی‌ارزش‌ترین مصالح نیز نهایت استفاده را ببرد.
افزایش سرسام آور هزینۀ مصالح و تهیه مایحتاج ساخت یک بنا، یکی از اصلی‌ترین دلایل پر رنگ شدن واسازی ساختمان در سال‌های اخیر می‌باشد.
مزایای واسازی ساختمان
واسازی بنا نسبت به بهیافت، مزایای بیشتری دارد که در ادامه به بررسی آن‌ها خواهیم پرداخت.
✅ مزیت زیست محیطی
یکی از اصلی‌ترین و مهم‌ترین مزیت‌های واسازی بنا، مزیت زیست محیطی و جنبه محافظتی آن از طبیعت و کره زمین است. همانطور که حدس می‌زنید واسازی یک ساختمان در کاهش شدید تولید ضایعات نقش بسزایی دارد و این خود سبب حفظ سلامت طبیعت و محیط زیست می‌شود.
از جهت دیگر تخریب یک ساختمان و معدوم سازی برخی از مصالح سبب افزایش گازهای گلخانه‌ای و به نوعی گرم‌تر شدن کره زمین می‌شود، اما با واسازی و استفاده مجدد از این مصالح هیچ نیازی به دفن ضایعات باقی نمی‌ماند و اثرات آسیب‌زای این چنینی رخ نمی‌دهد.
✅ مزیت اقتصادی
هزینه ساخت یک بنا با استفاده از مصالح واسازی شده، بسیار ارزان‌تر از حالتی است که شما بخواهید از مصالح خام و دست اول استفاده کنید. ضمناً از آنجایی که در واسازی ساختمان تمامی مصالح در اختیارتان قرار دارد، شما از پرداخت هزینه‌های حمل و نقل مصالح یا دستمزد اضافی به کارگران جهت تخلیه بار نیز معاف خواهید شد.
✅ مزیت اجتماعی
واسازی ساختمان و جدا کردن مصالح و اجزا، فرآیندیست که به نیروی انسانی احتیاج دارد، از این رو با اجرای این پروژه فرصت شغلی برای افراد کم تجربه نیز فراهم می‌شود.
✅ مزیت فرهنگی
برخی از بناها دارای مصالح و عناصر ارزشمندی هستند که به واسطه اساتید برجسته در زیباترین شکل ممکن بکار برده شده‌اند و عملاً یک اثر هنری محسوب می‌شوند (مثل درب‌های کنده‌کاری شده). از این رو واسازی این مصالح و استفاده مجدد از آن‌ها به نوعی سبب حفظ این آثار ارزشمند خواهد شد.
✍🏻 جمع بندی
این روزها بدلیل افزایش بی رویه ساخت و ساز در سطح کلان‌شهرها با تولید حجم عظیمی از آلودگی‌های زیست محیطی مواجه هستیم، از این رو مسئله ساخت و سازهای بی رویه یک تهدید جدی برای شهروندان و فراتر از آن یعنی کشور تلقی می‌شود و به یک راه حل اساسی احتیاج دارد.
یکی از راه‌حل‌های بسیار مؤثر برای حل این معضل و جلوگیری از افزایش غیراصولی تراکم شهرها، استفاده از بهیافت بنا و واسازی ساختمان‌ها می‌باشد. با در نظر گرفتن این دو اصل کارآمد، نیاز به ساخت و ساز در بسیاری از موارد حذف می‌شود و ارزش بسیاری از بناها به قوت قبل باقی می‌ماند.