فتیله نارنجی! اسم جالبی برای یک آفت درختیه اما سرونوشت جالبی در انتظار درختان مبتلا نیست! 😕 اگر با اسم این بیماری آشنایی قبلی نداشته باشید، فکرش را هم نمی‌کنید که یک بیماری درختی مهلک باشد. این اسم جالب و بامزه یک کابوس وحشتناک و تمام‌عیار برای درختان میوه هسته‌دار و باغداران است. حتی در محوطه سازی هم نشانه‌های این بیماری به وفور دیده می‌شود که اگر به‌موقع برخورد نشود، آسیب جدید به فضای سبز وارد می‌کند.
شاید بدون اینکه این بیماری را بشناسید، گاهی نشانه‌های آن را دیده باشید. ولی اگر می‌خواهید همه چیز را درباره آن بدانید، حتماً تا آخر این مقاله را بخوانید.
بیماری شانکر و انواع آن
"شانکر" به‌عنوان یک بیماری درختی که از طریق قارچ یا باکتری ایجاد می‌شود، واریته‌های متعددی دارد که خطرناک‌ترین و شایع‌ترین آن‌ها را شانکر باکتریایی مرکبات و شانکر سیتوسپورایی می‌دانند. شانکر را که در گونه‌های درختی، زینتی و حتی علوفه‌ای مشاهده می‌کنیم با حمله به درختان به سرعت گسترش یافته و خسارات زیادی به‌وجود می‌آورد. در ادامه با این دو عامل بیماری‌زا بیشتر آشنا می‌شویم.
✅ شانکر باکتریایی مرکبات
شانکر باکتریایی از شایع‌ترین بیماریها در بین درختان مرکبات است که از طریق یک باکتری به نام Xanthomonas citri منتقل می‌شود. این باکتری برای گسترش خود در باغات میوه به گرما، رطوبت و وزش باد نیازمند است؛ عواملی که در کشورهای جنوب شرق آسیا و آمریکای جنوبی به‌وفور یافت می‌شوند. همین است که این مناطق نخستین نمونه‌های ابتلای درختی به شانکر باکتریایی را در باغات پرتقال، گریپ فروت، لیمو شیرین و لیمو ترش تجربه کردند.
پس از شناسایی این بیماری در مناطق فوق، سعی شد با اعمال مقررات خاص و قرنطینه از شیوع آن جلوگیری و بیماری کنترل شود؛ هرچند اقدامات صورت گرفته چندان موفق نبودند و امروز واریته‌های این بیماری را در بسیاری از کشورها از جمله کشور خودمان مشاهده می‌کنیم. نخستین بار سال 1368 در کهنوج کرمان این بیماری را در درختان لیمو شناسایی کردند.
✅ شانکر سیتوسپوریایی
فتیله نارنجی (Cytospora canker) یکی از مخرب‌ترین بیماریها در درختان میوه است. این بیماری را با اسامی دیگری مثل شانکر چندساله و شانکر سیتوسپوریایی نیز می‌شناسند. فتیله نارنجی علاوه بر زدن آسیب‌های جدی به درختان بعضاً حتی می‌تواند باعث مرگ آن‌ها شود. حتی اگر درخت زنده بماند، باز هم به‌تدریج بهره‌وری خود را از دست خواهد داد.
آنچه این بیماری را ترسناک‌تر می‌کند، مُسری بودن آن است. طوری که گاهی یک درختِ مبتلا به‌تنهایی می‌تواند باغ بزرگی را به ورطه نابودی بکشاند!
علائم فتیله نارنجی درختان
عامل بیماری فتیله نارنجی درختان یک نوع "قارچ" است. این قارچ از طریق آسیب‌های پوستی و بریدگی‌های ناشی از هرس درختان، آفتاب‌سوختگی‌ها و نیز جوانه‌های مُرده به درختانی که میوه‌های هسته‌دار دارند، حمله می‌کند.
در نقاط آلوده‌شده به شانکر سیتوسپورایی، ابتدا شاهد چروک، نرمی و تیرگی پوست چوب هستیم که باعث ایجاد لکه می‌شود. با بزرگ‌تر شدن لکه‌ها، عمق و فرورفتگی چوب در آن‌ها افزایش می‌یابد و پوست چوب خشک می‌شود. به این نواحی خشک شده، شانکر (canker) می‌گویند که معنای عمومی آن در انگلیسی زخم، تاول و تبخال و در گیاه‌شناسی، "خوره" است. درنهایت بافت چوب به‌تدریج از همان نقاطی که شانکرها روی آن‌ها ظاهر شده‌اند، دچار ترک‌خوردگی و اصطلاحاً فروپاشی خواهد شد.
ولی این همه ماجرا نیست! بعد از مدتی می‌بینیم که اندام‌های باردهی قارچ که همان دانه‌های کروی تیره‌رنگ هستند، در نواحی لکه‌دار پدیدار می‌شوند. به این دانه‌ها پیکنید می‌گویند. کمی بعد، از پیکنیدها نوعی صمغ ترشح می‌شود که آغشته به هاگ است. این صمغ، فرم فتیله‌ای یا رشته‌ای دارد و رنگ آن نارنجی یا متمایل به زرد است. به همین دلیل است که این بیماری به فتیله نارنجی درختان معروف شده است. صمغ خارج‌شده از پیکنیدها حاوی اسپور یا همان هاگ است.
آنچه کنترل و درمان فتیله نارنجی درختان را به یک چالش بزرگ تبدیل می‌کند، همین سازوکار تکثیر قارچ از طریق هاگ است. قارچِ بیماری‌زا از طریق تولید و نشر هاگ، خود را تکثیر می‌کند و دامنه‌ی تأثیرش بیشتر و بیشتر می‌شود. رطوبت و سرمای هوا محیط مساعدی را برای انتقال بیماری به سایر نقاط درخت فراهم می‌کنند. در چنین شرایطی، هاگ‌ها همراه با صمغ نارنجی رنگ، از منافذی که روی دانه‌های کروی وجود دارند، خارج می‌شوند و در این صورت به‌راحتی قابل‌انتقال هستند. بارش باران، وزش باد و حتی پرندگانی که روی نواحی آلوده می‌نشینند، عامل بیماری‌زا را با خود به نقاط دیگر می‌برند. حتی اگر ابزارهای هرس، آلوده به قارچ شوند، آن‌ها نیز می‌توانند به‌عنوان ناقل بیماری، ایفای نقش کنند. این تا حد زیادی شبیه به همان سازوکاری است که اشیای تیز، بیماری‌های عفونی مانند ایدز یا هپاتیت را به انسان‌ها منتقل می‌کنند.
توجه داشته باشید که هرچند علت اولیه ابتلای درختان به این بیماری، منافذ و بریدگی‌های روی بافت چوب است؛ ولی غیر از باد و باران، عوامل محیطی مانند نوسانات دمایی، تگرگ، هجوم حشرات و ... نیز می‌توانند سرعت فراگیری بیماری را افزایش دهند.
گسترش فتیله نارنجی معمولاً در طول شاخه‌ها یا تنه‌ها بیشتر از عرض آن‌هاست. به عبارت دیگر، این بیماری اغلب با حرکت در طول شاخه‌ها به‌تدریج پیکر درخت را فرا می‌گیرد و آن را قدم به قدم به مرگ نزدیک‌تر می‌کند. به همین دلیل، شانکرهای کهنه‌تر معمولاً حالت کشیده یا بیضی‌شکل دارند.
خسارت فتیله نارنجی درختان
فتیله نارنجی درختان، یک آفت مرگبار است که می‌تواند ضرر و زیان‌های اقتصادی سنگینی را به باغداران وارد کند. این آفت، معمولاً در ابتدای امر، بهره‌وری و میزان ثمردهی درختان را کاهش می‌دهد و درنهایت آن‌ها را خشک می‌کند. درنتیجه همه هزینه‌هایی که صرف پرورش درختان و نگهداری از باغ شده، هدر می‌رود. قدرت سرایت بالای قارچ شانکر سیتوسپوریایی، ابعاد خسارت به باغ را شدیداً گسترش می‌دهد.
همان‌طور که گفتیم این آفت درختان میوه هسته‌دار را هدف قرار می‌دهد؛ ازجمله متداول‌ترین آفاتی که باغداران با آن روبرو هستند عبارتند از:
▪️ فتیله نارنجی درخت گردو
▪️ فتیله نارنجی درخت زردآلو
▪️ فتیله نارنجی درخت گیلاس
▪️ فتیله نارنجی درخت سیب
▪️ فتیله نارنجی درخت گلابی
▪️ و ...
پیشگیری از ابتلای درختان به شانکر سیتوسپوریایی
همواره گفته‌اند که پیشگیری بهتر از درمان است و این گزاره درباره شانکر سیتوسپوریایی نیز صدق می‌کند. ازآنجایی‌که تقریباً هیچ درخت میوه‌داری از حمله آفت فتیله نارنجی در امان نیست و درمان‌های قارچ‌کش نیز به‌تنهایی مؤثر نیستند، باید سازوکار پیشگیرانه‌ی دقیق و گسترده‌ای ایجاد کرد. سازوکاری که در کنار پیشگیری، مواجهه‌ی اثربخش با بیماری را در بدو مشاهده امکان‌پذیر کند و صدمات ناشی از آن را به حداقل برساند.
اقدامات زیر می‌توانند در پیشگیری از فتیله نارنجی درختان مؤثر باشند:
☑️ خاکی که درختان در آن‌ها کاشته می‌شوند، باید دارای عمق کافی بوده و زهکشی مناسبی داشته باشد. به این ترتیب، هوا به‌خوبی در خاک جریان پیدا می‌کند و احتمال آسیب‌پذیری در زمستان پایین می‌آید. ضمناً قبل از کاشت درختان، مطمئن شوید خاک آن محل، حاوی آهک نباشد.
☑️ ترجیحاً گونه‌های مقاوم‌تر از هر درخت را برای کاشت انتخاب کنید. رنگ‌آمیزی تنه درختان با لاتکس سفید مخصوصاً در گونه‌هایی که نسبت به سرما آسیب‌پذیرتر هستند، دمای زیر پوست درخت را تعدیل کرده و میزان آسیب ناشی از شانکرها را کم می‌کند.
☑️ قبل از کاشت درختان، از سلامت کامل بذر یا نهال و عدم آلودگی آن‌ها به بیماری شانکر سیتوسپوریایی اطمینان حاصل کنید. درختانی که از ابتدا بیمار هستند، احتمالاً هرگز به مرحله‌ی میوه دادن نمی‌رسند.
☑️ احتیاط در هرس و توپیاری یکی از مهم‌ترین اقدامات برای مراقبت از درختان است. همان‌طور که گفتیم منافذ و بریدگی‌های بافت پوست، دلیل اصلی ابتلای درخت به شانکر سیتوسپوریایی هستند. بنابراین حوصله و احتیاط حین هرس کردن می‌تواند از ایجاد منافذ و شکاف‌ها در سطح درخت جلوگیری کند و احتمال آلودگی را به حداقل برساند.
☑️ درختان را به‌طور منظم و در فواصل زمانی مشخص پیرایش کنید. به این ترتیب برای هرس آن‌ها دیگر نیازی به برش‌های بزرگ و عمقی نخواهد بود. حرس درخت در حین یا بعد از گلدهی، یعنی زمانی که درخت در دور‌‌ه‌ی رشد فعال به سر می‌برد، احتمال ابتلای آن را به بیماری کاهش می‌دهد. شاخه‌های هرس شده را به هیچ عنوان در محل رها نکنید؛ آن‌ها خود می‌توانند به آفت مبتلا شوند و آن را به شاخه‌های زنده انتقال دهند.
☑️ کم‌آبی می‌تواند مقاومت درختان را در برابر آفات مختلف و ازجمله فتیله نارنجی به شکل چشمگیری کاهش دهد. پس آبیاری منظم درختان را فراموش نکنید.
☑️ استفاده از کودهای استاندارد اهمیت زیادی دارد. ضمناً توجه داشته باشید که در استفاده از کودهای حاوی نیتروژن افراط نکنید. درختانی که در فصل پاییز، بیش‌ازحد سبز و خُرم باشند، دیرتر می‌توانند خود را با هوای سرد انطباق دهند و در صورت وقوع یخبندان زودرس، در اثر سرما آسیب زیادی می‌بینند. بافت‌هایی که در اثر سرما صدمه دیده یا ضعیف شده‌اند، نسبت به عفونت سیتوسپوریایی بسیار حساس و آسیب‌پذیر هستند. ضمناً بهتر است کوددهی را در اواخر زمستان یا اوایل بهار انجام دهید.
☑️ پیکربندی اصولی را فراموش نکنید. درختان جوان را از همان ابتدا به‌گونه‌ای پرورش دهید که ساختار متناسبی پیدا کنند. ساختار نامناسب می‌تواند باعث شکستگی اندام‌های درخت شده و راه را برای ورود بیماری فتیله نارنجی باز کند.
☑️ بعد از هرس کردن درختان، ترجیحاً در همان روز یا قبل از بارش باران بعدی آن‌ها را با سموم قارچ‌کش استاندارد، سم‌پاشی کنید. یادتان باشد باران می‌تواند با شستشوی عوامل بیماری‌زا آن‌ها را به نقاط دیگر درخت انتقال دهد.
☑️ کنترل حشرات، یک گام اساسی دیگر است. حشراتی مثل کرم خراط بزرگ‌ترین همدستان قارچ فتیله نارنجی هستند که نقش پررنگی در گسترش زخم‌ها و نهایتاً مرگ درخت دارند. استفاده از سم کرم خراط تا حد زیادی می‌تواند این قاتل موذی را از درختان عزیزتان دور نگه دارد!
☑️ به تغییر رنگ و پوسیدگی‌های روی بافت چوب درختان دقت کنید. هرگونه پوسیدگی مخصوصاً پوسیدگی‌های قهوه‌ای‌رنگ را جدی بگیرید؛ علاوه بر این تمام میوه‌هایی را که دچار پوسیدگی قهوه‌ای‌رنگ شده‌اند، قبل از ایجاد شانکر از روی شاخه‌ها جدا کنید.
درمان فتیله نارنجی درختان
حتی با وجود رعایت تمامی اقدامات پیشگیرانه باز هم ممکن است درختان باغ شما به بیماری فتیله نارنجی مبتلا شوند. در این صورت اقدامات زیر به‌عنوان راهکارهای درمانی مؤثر توصیه می‌شود:
✅ در مرحله شکوفه دادن درخت یا بعد از آن، همه شانکرهای به وجود آمده روی شاخه‌های کوچک را بردارید. شاخه‌ها را حداقل 10 سانتی‌متر پایین‌تر از حاشیه‌ی شانکر ببُرید.
✅ حذف شانکرها از پیکره درختان جوان از طریق جراحی (شکافتن، برداشتن بافت آلوده و پانسمان) می‌تواند روند افول و مرگ درخت را کُند کند. هدف جراحی، از بین بردن ریشه شانکر است. انجام این روش هرچند زمان‌بر است (متوسط زمان لازم برای حذف هر شانکر بین 1 الی 5 دقیقه است)، ولی با استناد به نتایج معتبر می‌تواند بسیار نتیجه‌بخش باشد.
توجه داشته باشید اگر جراحی به‌درستی انجام نشود، شانکر هرگز ریشه‌کن نخواهد شد. جراحی درخت قبل از آنکه شانکرهای زیادی روی آن پدیدار شوند، از گسترش عفونت قارچی جلوگیری می‌کند. درنتیجه اثربخشی درمان فتیله نارنجی بالا می‌رود و می‌توان امیدوار بود که آفت را به‌طور کامل از باغ دور کرد.
✅ بهترین زمان سال برای جراحی شانکر، اردیبهشت و خرداد است. توجه داشته باشید روی شاخه‌هایی که شانکرها بیش از نیمی از سطح آن‌ها را در برگرفته، جراحی را انجام ندهید. در این حالت، بافت بیمار، صرفاً محدود به حاشیه‌ی شانکر نیست و گستردگی بیشتری دارد.
در چنین شرایطی به جای جراحی باید نسبت به برداشتن بافت آلوده اقدام کنید. برای جدا کردن بافت آلوده، چاقو را نیم تا یک سانتی‌متر بالاتر یا پایین‌تر از نقطه‌ای که آثار عفونت، قابل رؤیت هستند قرار دهید و بُرش بزنید. بعد از عملیات جداسازی، نقاط هرس شده را با یک قارچ‌کش مناسب ضدعفونی کنید. برای این کار می‌توانید از محلول بردوفیکس رقیق نشده استفاده کنید.
✅ نقاط بریده‌شده را با پوشش‌های زخم چوب مثل امولسیون، رنگ روغنی یا رنگ لاتکس نپوشانید. این کار کمکی به روند بهبود درخت نمی‌کند.
✅ اگر درختانی در باغ وجود دارند که به دلیل ابتلا به فتیله نارنجی خشک شده‌اند، آن‌ها را بریده و بسوزانید. 🔥
ایده سبز؛ ارائه‌دهنده خدمات مدیریت و نگهداری فضای سبز
در این مقاله تلاش کردیم ضمن معرفی بیماری فتیله نارنجی درختان، اطلاعات مفیدی را درباره نشانه‌ها، نحوه پیشگیری و درمان این آفت در اختیار شما خوبان بگذاریم. همان‌طور که گفتیم این آفت که با نام شانکر سیتوسپوریا نیز شناخته می‌شود، از مهم‌ترین تهدیدها برای باغات مخصوصاً باغات جوان و انواع محوطه سازی است. ازآنجایی‌که درمان فتیله نارنجی می‌تواند یک فرایند بسیار سخت باشد، در وهله اول باید روی اقدامات پیشگیرانه تمرکز کنید.
اگر می‌خواهید احتمال درگیری فضای سبز خود با آفت‌های مخرب را به حداقل برسانید، بهتر است از همان ابتدا کار تحت نظارت متخصصین امر پیش رود همجنین از خدمات نگهداری فضای سبز به صورت دوره‌ای استفاده کنید. 🍃ایده سبز علاوه بر اجرای پروژه‌های محوطه‌سازی و همین‌طور فروش انواع گیاه فضای سبز، در حوزه مدیریت و نگهداری فضای سبز نیز فعالیت گسترده‌ای دارد. اگر نیازمند خدمات برتر در این حوزه هستید، می‌توانید روی تخصص و تجربه ما حساب کنید.