خزهها توده‌های سبز متراکمی هستند که در مناطق مرطوب و دارای سایه، به‌وفور یافت می‌شوند. این گونه‌های گیاهیِ باستانی، به صورت گروهی زندگی می‌کنند و ویژگی‌های خاص و منحصربه‌فردی دارند که با طبیعت منزوی آنها هم‌خوانی ندارد! در ادامه 🍃 ایده سبز شما را با خزه، این بالشتک‌‌های طبیعی و کاربرد آنها در زندگی انسان آشنا می‌کند؛ تا انتها همراه ما باشید. 🙂
در این مقاله خواهید می‌خوانید:
👁️🗨️ خزه چیست؟
👁️🗨️ ساختار خزه چگونه است؟
👁️🗨️ تغذیه خزه
👁️🗨️ خزه چگونه تولید مثل می‌کند؟
👁️🗨️ رابطه خزه ها با نور
👁️🗨️ آشنایی با انواع خزه
👁️🗨️ نقش خزه در طبیعت
👁️🗨️ کاربرد خزه ها در زندگی ما
خزه چیست؟
خزه (Moss) گیاهی ابتدایی از خانواده خزه تباران یا بریوفیت‌ها (Bryophyta) است که ریشه، ساقه و برگ ندارد (بلکه اندامی مشابه آن دارد) و گل هم نمی‌دهد. خره‌ها بافت بسیار ظریفی دارند و به‌صورت گروهی زندگی می‌کنند تا در برابر عوامل محیطی مثل کم‌آبی مقاومت بیشتری داشته باشند. فرآیند تکثیر خزه ها بسته به شرایط محیطی به تشکیل بافتی متراکم و تشکی یا ساختاری گسترده و نازک می‌انجامد.
معمولا می‌توانید در هر زیستگاه طبیعی گونه‌های بومی خزهای را ببینید که بر سطح زمین، روی سنگ و صخره یا بر تنه درختان رشد کرده‌اند. گاهی هم خزهها بیش از اندازه به ما و محیط زندگی‌مان نزدیک می‌شوند که اگر فعلی عامدانه نبوده باشد، به دلیل شرایط آب‌وهوایی بسیار مساعد برای رشد خزه است. به‌این‌ترتیب ممکن است خزهها را در بین آجرهای دیوار، روی خاک مرطوب، روی تنه درخت یا هر گوشه دنج و تاریک و مرطوب از فضای سبز شهری پیدا کنیم.
خزهها را از اولین گونه‌های گیاهی می‌دانند که پا به خشکی گذاشتند. امروز بیش از 12 هزار گونه‌ی خزهای شناسایی شدند که تکامل چندانی نداشته و هنوز هم ارتباط خوبی با رطوبت دارند. قطعاً پیدا کردن خزه در طبیعت کار چندان سختی نیست اما جنگل‌های استوایی، تالاب‌ها و در کل مناطق تاریک و مرطوب راستِ کارشان است. اندازه و دامنه رشد خزه به رطوبت هوا و متغیرهای محیطی بستگی داشته و اگر شرایط خوب پیش رود، این پتانسیل در آنها وجود دارد که همه‌چیز و همه‌جا را تسخیر کنند! 😶🌫️
ساختار خزه چگونه است؟
خزهها ساختار ساده‌ای دارند و همان‌طور که از عکس گیاه خزه در زیر مشخص است، این گونه از دو بخش اسپوروفیت و گامتوفیت تشکیل شده‌اند. گامتوفیت قسمت اصلی گیاه را تشکیل می‌دهد که حجم بیشتری اشغال کرده و از بخش اسپوروفیت مستقل عمل می‌کند. اسپوروفیت خود از دو قسمت تار (Seta) و کپسول یا هاگدان (Sporangium) تشکیل می‌شود که وسیله‌ای برای تولید مثل خزه است.
رشد بیشتر گونه‌های خزهای در دامنه 2 تا 10 سانتی‌متر رخ می‌دهد هرچند برخی گونه‌های خاص هم هستند که رشدی متحیر کننده دارند. به‌طور‌مثال گیاه خزه داوسوینا (Dawsonia) که یکی از شگفت‌انگیزترین و بزرگ‌ترین گونه‌های خزهای در جهان است، بیش از 50 سانتی‌متر رشد می‌کند!
تغذیه خزه ها
درباره روش تغذیه خزه باید بگویم که ریشه و آوند به معنای مرسومی که ما می‌شناسیم ندارند و به کمک کرک‌هایی که ریزوئید نامیده می‌شوند از آب و مواد معدنی تغذیه می‌کنند. خزهها رشد بسیار کندی دارند و کوتاهی قد آنها یک دلیل ساده دارد: خزهها آوند ندارند و به منظور انتقال آب به تمام بافت خود راهی جز کوتاه و عریض رشد کردن برای‌شان باقی نمی‌ماند. بلندترین خزه جهان قدی نزدیک به 50 سانتی‌متر دارد که در جای خود قابل تحسین است. ازآنجایی‌که در خزه چیزی به‌عنوان ریشه و بافت آوندی نداریم، آب و غذا از طریق انتشار سلول به سلول منتقل می‌شوند.
❗نکته: خزهها قادر هستند تا 20 برابر وزن خود درون بافت‌شان آب ذخیره کنند! 🤯
تولید مثل خزه | تکثیر خزه ها چگونه انجام می‌شود؟
بهار فصل تکثیر و تولید مثل خزه است. گیاه اصلی خزه از طریق هاگ‌هایی تکثیر می‌شود که در کپسول‌های اسپوروفیتی تولید و ذخیره شده. رطوبت و قطره‌های باران نقش مهمی در تولید مثل خزه ها ایفا می‌کنند. بیشتر خزهها در محیط خشک آسیب دیده و تکثیر نمی‌شوند. حتی گونه‌های مقاوم نیز در آبوهوای خشک رشد خود را متوقف می‌کنند.
همچون زنبور که عامل اصلی گرده افشانی میان گل‌ها و درختان بارده است، باران نیز اسپرم نر و ماده را در این گونه‌های گیاهی منتقل می‌کند. به این ترتیب وقتی که هاگدان شرایط مناسبی داشته باشد و به اصطلاح "برسد" لفاف آن شروع به خشک شدن کرده و هاگ‌ها بیرون می‌ریزند. هاگ‌های رها شده زمانی جوانه می‌زنند که در شرایط ایدئال قرار گیرند؛ پس تا آن زمان صبر می‌کنند. معمولاً در فصل بهار که رطوبت هوا بسیار مناسب است، تولید مثل و رشد خزهها با سرعت بالا اتفاق می‌افتد. نکته جالب اینکه ممکن است از تکه‌های جدا شده از اندام تولید مثل خزه نیز خزه جدید ایجاد شود.
🍂 اینجا درباره علت زرد شدن خزه بخوانید ...
آیا خزهها با نور خورشید میانه خوبی دارند؟
برای بسیاری سؤال پیش می‌آید که آیا خزه نیز فتوسنتز می‌کند؟ و یا به معنی دیگر آیا خزه برای رشد به نور خورشید و آفتاب نیاز دارد؟ در پاسخ به این سؤال باید گفت که بعضی از انواع خزه می‌توانند آفتاب را طاقت بیاورند اما علاقه چندانی به آن ندارند. در مجموع خزهها خنکای سایه را به تابش مستقیم آفتاب ترجیح می‌دهند.
قبل‌تر هم اشاره کردیم که خزهها سایه دوست هستند اما به این معنی نیست که فتوسنتز نمی‌کنند. درواقع بیشتر نیاز خزهها به مواد مغذی برای رشد از طریق عمل فتوسنتز انجام می‌شود که محرک آن نور آفتاب است. عمل فتوسنتز در خزهها برخلاف دیگر گونه‌های گیاهی توسط بخش گامتوفیتی انجام می‌شود. در این بخش نور خورشید به قند تبدیل شده و از طریق اسمز سلولی به تمام بافت گیاه منتقل می‌شود. بنابراین شاید خزهها با نور رابطه خوبی نداشته باشند اما به‌طور کامل از آن بی‌نیاز نیستند.
آشنایی با طبقه‌بندی‌ها و انواع خزه
پیش‌تر دسته‌بندی‌های متعددی برای خزهها ارائه می‌شد اما امروز تقسیم آنها برای‌مان آسان‌تر شده. اشاره کردیم که خزهها از خانواده خزه تباران یا بریوفیت‌ها (Bryophyta) هستند و می‌توانیم آنها را در 8 کلاس اصلی بگنجانیم. در ادامه با این 8 گروه اصلی از انواع خزهای آشنا می‌شوید.
1️⃣ تاکاکیوپسیدا (TakaKiopsida)
گونه تاکاکیوپسیدا نخستین بار در سال 1861 توسط ویلیام میتن (William Mitten) در ارتفاعات هیمالیا دیده شد. البته در آن زمان این گونه و ویژگی‌هایش صحیح تعریف نشد و در دسته‌بندی نادرستی قرار گرفت.
سال 1995 به همت پروفسور ژاپنی Noriwo Takaki این گونه دوباره کشف و در کلاس صحیح قرار گرفت و به احترام او، تاکاکیو نام‌گذاری شد. این گونه همچنان در ژاپن، تایوان و بخش‌هایی از آمریکای شمالی یافت می‌شود.
2️⃣ اسفاگنوم (Sphangnopsida)
احتمال می‌رود خزه اسفاگنوم یا اسفگنوم حدود 465 سال پیش همزمان با گونه تاکاکیو شکل گرفته باشد. این گروه بیش از 100 نوع خزه را در خود جای می‌دهد که ساختاری اسفنجی داشته و گروهی زندگی می‌کنند. خاک‌های اسیدی و مناطق باتلاقی و بسیار مرطوب، فضای ایدئال برای زندگی خزه‌های اسفاگنوم هستند.
3️⃣ آندریوپسیدا (Andreaeopsida)
گونه آندریوپسیدا یک خانواده دو جنسیتی از خره‌ها است که بیش از 100 گونه‌ی خزهای را در خود جای می‌دهد. زیستگاه اصلی این رسته مناطق صخره‌ای با آبوهوای گرمسیری تا قطبی را شامل می‌شود.
همان‌طور که در تصویر مشخص است در این گونه، خزه‌هایی پرزدار دارای شاخک‌های قرمز و سیاه هستند که در طول بستر خزهای گسترده می‌شوند. این هاگدان‌ها برای رهاسازی هاگ از کپسول به شکل طولی جدا می‌شوند و ظاهری شبیه فانوس دارند.
4️⃣ آندریوبریوپسیدا (Andreaeobryopsida)
آندریوبریوپسیدا یک گونه کوچک و تک عضوی از خزهها است که به شکل بومی و محدود در صخره‌های آلاسکا و مناطق غربی کانادا رشد می‌کند. به‌طور معمول این گونه را روی صخره‌های دارای شیمی پایه و غنی از کلسیم پیدا می‌کنید.
این گونه در جوانی به رنگ سبز بوده و با رسیدن به بلوغ به رنگ قهوه‌ای مایل به سیاه درمی‌آید. برگ‌ها در نزدیکی پایه گیاه کوچک و با نزدیک شدن به راس بزرگ‌تر و پهن‌تر می‌شوند.
5️⃣ اودیپودیوپسیدا (Oedipodiopsida)
اودیپودیوپسیدا گونه‌ای است که همیشه رابطه آن با دیگر گونه‌های خزهای مورد بحث بوده است. این رسته را در آبوهوای سرد منطقه اوراسیا و آلاسکا پیدا خواهید کرد؛ البته در بخش‌هایی از ایالت واشنگتون، بریتیش کلمبیا، یوکان، گرینلند، نیوفاندلند، تیرا دل فوئگو و جزایر فالکلند نیز به طور محدود دیده می‌شود.
6️⃣ پلی‌تریکوپسیدا (Polytrichopsida)
پلی‌تریکوپسیدا یکی از معمولی‌ترین خانواده‌های خزهای است که ساقه و برگ بزرگ‌تری نسبت به دیگر گونه‌ها دارد. ویژگی اصلی این گروه، ساقه‌ی محوری و ریزوزوم‌های ضخیم آن است. برگ‌ها در پلی تریکوپسیدا یک نوار میانی دارند که در قسمت راس به لاملاهای فتوسنتزی منتهی می‌شود.
7️⃣ تترافیدوپسیدا (Tetraphidopsida)
تترافیدوپسیدا از خانوه خزه تباران بوده و شامل دو جنس Tetraphis و Tetrodontium که هرکدام خود به دو گونه تقسیم می‌شوند. ویژگی اصلی در این گونه خزهای وجود یک هاگدان 4 دندانه است. یکی از متداول‌ترین گونه‌های این دسته در طبیعت، Tetraphis pellucida است که در جنگل‌های برگ‌ریز به وفور دیده می‌شود.
آبوهوای خنک باعث پهن‌تر شدن برگ‌های این گونه شده و معمولاً در اطراف سنگ‌های رسوبیِ مرطوب، کنده‌های پوسیده شده یا خاک‌های حاوی درصد بالا از مواد آلی می‌توان نمونه‌هایی از این رسته را یافت.
8️⃣ بریوپسیدا (Bryopsida)
بریوپسیدا ها گسترده‌ترین گروه در طبقه‌بندی انواع خزه را تشکیل می‌دهند که 95% از خزه‌هایی که ما در طبیعت مشاهده می‌کنیم را شامل می‌شوند. چیزی حدود 11500 گونه خزه در این طبقه قرار می‌گیرند که ویژگی اصلی آنها، کپسول‌هایی با دندان‌های مجزا است که باعث شده این دسته را با نام "خزه دندان مفصلی" نیز بشناسند.
❗ لازم است اشاره کنیم غالب گونه‌های خزهای که در ایران مشاهده می‌کنید و در صنایع مختلف برای کاربردهای متنوع استفاده می‌شوند نیز در همین دسته قرار می‌گیرند.
نقش خزهها در طبیعت
خزهها گیاهان مفیدی هستند که بدون تردید هم طبیعت و هم ما انسان‌ها از وجودشان بهره می‌بریم. ذخیره‌سازی آبی که به‌صورت طبیعی توسط خزهها انجام می‌شود تاثیر زیادی در مرطوب نگه‌داشتن جنگل‌ها، گسترش آنها و تداوم حیات بسیاری گونه‌های گیاهی و جانوری دارد.
خزه ها با جذب دی‌اکسیدکربن و تولید اکسیژن و همچنین تصفیه هوا تاثیر بسزایی در حفظ اکو سیستم و بقای سیاره ما ایفا می‌کنند. بسیاری از بی‌مهره‌گان به برکت وجود خزه ها مأمنی برای زندگی و منبعی غنی برای تغذیه دارند.
کاربرد خزه ها در زندگی ما
خزهها گیاهانی ابتدایی هستند که با گذشت قرن‌ها، اصالت خود را حفظ کرده و هنوز هم با همان سبک‌وسیاق گذشته به حیات خود ادامه می‌دهند. درست است که خزهها مزایای چندانی به عنوان خوراک انسانی ندارند، اما مزایای زیست محیطی و کاربردهای صنعتی فراوان‌شان باعث شده همیشه در زندگی ما نقش مهمی ایفا کنند.
گفته می‌شود در گذشته انسان برای ایجاد عایق خانه خود از خزه ها کمک می‌گرفته. هنوز هم در بسیاری موارد از خزه خشک شده به عنوان عایق استفاده می‌کنیم چون قدرت جذب آب و رطوبت بالایی دارد. جالب است که حتی در مناطق قطبی از خزه خشک شده به عنوان عایق کفش و دستکش استفاده می‌شود. بومی‌های آمریکای شمالی نیز از خزه‌های خشک شده جهت پانسمان زخم، پوشک بچه و نوار قاعدگی بهره می‌برند.
امروز خزهها در صنعت نیز کاربرد گسترده‌ای پیدا کرده‌اند. مثلا زغال سنگ نارسی که از خزه اسفنگنوم عمل می‌آید در تولید سوخت کاربرد دارد. همچنین از خزه صنعتی در عایق‌کاری خانه‌ها و بسته‌بندی میوه و سبزیجات استفاده می‌شود. دیگر ویژگی‌ها و کاربردهای منحصربه‌فرد گیاه خزه که در در صنعت مورد استقبال قرار می‌گیرند شامل موارد زیر هستند:
▪️ خواص ضد میکروبی
▪️ توانایی کنترل آلودگی هوا، آب و خاک
▪️ ایجاد مانع در برابر فرسایش خاک
▪️ استفاده به‌عنوان غذای دام و طیور
▪️ مصارف پزشکی
✅ کاربرد خزه در طراحی داخلی
تا اینجا به حساسیت‌ها، تغذیه و شرایط تکثیر و تولید مثل خزه ها اشاره کردیم. این گونه‌ی گیاهی یک محیط مرطوب، خنک و مشرف به سایه را برای زندگی ترجیح می‌دهد؛ شرایطی که در شهرهای مدرن کمتر مورد استقبال واقع می‌شود. درواقع سبک زندگی این گیاه با زندگی ما کمی در تضاد است!
ظاهر جذاب خزهها بسیار وسوسه برانگیز است به همین جهت طراحان داخلی و معماران سبز راهکارهایی با هزینه و ریسک پایین برای استفاده از خزه ابداع کرده‌اند. تثبیت خزه فرآیندی است که به کمک آن خزه زنده را به حالت اغما برده و آن را برای استفاده طولانی‌مدت در دکوراسیون داخلی آماده می‌کنند.
خزه تثبیت شده بدون نیاز به مواد غذایی و هرگونه نگهداری، سبزی و شادابی خود را حفظ کرده و به ما امکان می‌دهد در ساخت سازه‌های خزهای با طول عمر بالا از آنها استفاده کنیم. دیوار خزه ای یکی از رایج‌ترین سازههایی است که به کمک فناوری تثبیت خزه ساخته می‌شود. در زیر عکس گیاه خزه را در یک قاب و در قالب دیوار خزه ای مشاهده می‌کنید.
علاوه بر ساخت دیوار سبز خزه ای، از خزه در ساخت تراریوم و انواع آکواریوم خزهای یا موساریوم نیز استفاده می‌شود. همچنین، برای آن دسته از گیاهان آپارتمانی که مصرف آب بالایی دارند، با قرار دادن پوششی از خزه روی خاک آنها، مانع از تبخیر آب شده و رطوبت کافی را برای گیاه تامین می‌کنند.
❗نکته: استفاده طولانی مدت از خزه زنده روی سطح خاک و گلدان باعث جذب حشرات می‌شود که باید با مشورت متخصص گل‌وگیاه استفاده شود.
و اما سخن پایانی
در این مقاله سعی کردیم شما را با خزه ها، سبک زندگی جذاب و کاربردهای گسترده‌شان آشنا کنیم. همان‌طور که در متن مقاله نیز خواندید، خزه نقش گسترده و مثبتی در زندگی ما ایفا می‌کند، خصوصاً در بحث معماری سبز که شاهدیم استفاده خلاقانه از خزهها با روندی افزایشی مواجه شده. به دلیل آشنایی روزافزون با خزه و توجه به زیبایی آن در طراحی است که شرکتی مثل 🍃 ایده سبز بر ساخت سازههایی همچون دیوار خزه ای یا ماس وال (Moss Wall) متمرکز شده و شرایط حضور خزه‌های دوست داشتنی را در فضاهای داخلی به زیباترین شکل ممکن فراهم می‌کند.
برای آشنایی بیشتر با موس وال می‌توانید از بلاگ ایده سبز دیدن کرده و یا با کلیک روی بنر زیر 👇 پروژه‌های دیوار خزه ای ما را مشاهده کنید. درپایان، خوشحال خواهیم شد سؤالات، نظرات، انتقادات و پیشنهادات خود را از طریق کامنت با ما در میان بگذارید. 🙂
