تراس، بالکن و ایوان سه جزء تفکیک شده در معماری هستند که آنقدر در جای اشتباه و به جای هم به کار رفته‌اند که ضروری است یکبار برای همیشه تعریف درست و تفاوت آن‌ها را مشخص کنیم. متاسفانه خیلی اوقات معماران عزیز هم به جای آنکه به رفع این سوءتفاهم کمک کنند، سهوا یا عمدا این واژه‌ها را به اشتباه به کار می‌برند.
در ادامه با 🍃ایده سبز همراه باشید چرا که به بررسی تخصصی تفاوت تراس، بالکن و ایوان و کاربردهای هر یک در معماری ساختمان خواهیم پرداخت. 😉
تاریخچه معماری ایرانی نشان می‌دهد که مدت‌ها پیش از تعریف قوانین نظام مهندسی در دنیا، ساختمان‌های ما مجهز به بخشی واسط بودند که ارتباط میان فضای داخلی و محوطه بیرونی را تسهیل می‌کرده. این فضای واسط بسته به شکل و ساختارِ خود، با نام ایوان، تراس و یا بالکن شناخته می‌شده و اهمیت آن‌ها در بزرگ‌تر نشان داده شدن مساحت ساختمان بوده چرا که پیوند مستقیمی با فضای داخلی و دیدی بی‌واسطه به فضای بیرونی داشته‌اند.
این سه‌گانه دارای مزایای دیگری هم بودند؛ مزایایی چون تهویه مطبوع و استفاده به‌عنوان فضای شاه نشین که به‌تدریج با گرایش به آپارتمان‌سازی ماهیت‌شان دچار تزلزل شد. خوشبختانه در سال‌های اخیر رویکرد معماری سبز توانسته به بهره‌برداری بهتر از این بخش‌ها کمک کند. در ادامه مفصلا به بررسی تفاوت‌های تراس، بالکن و ایوان در معماری خواهیم پرداخت.
تراس چیست؟
تراس یا مهتابی را در انگلیسی {Terrace} می‌گویند که از کلمه لاتین "Terra" به معنی "زمین" گرفته شده. تراس فضایی مشاع است و مساحت آن جزء مساحت ساختمان محاسبه نمی‌شود. تراس سقف نداشته و در معماری حکم فضایی الحاقی برای ساختمان را دارد. به‌طور مثال در سند خانه وجود تراس به این شکل قید می‌شود:
خانه‌ای به متراژ 80 متر مربع و دارای تراسی به متراژ 4 متر مربع
بنابراین مساحت تراس حتی در مساحت کل خانه منظور نشده و جداگانه محاسبه می‌شود. در زبان فارسی از معادل "بهار خواب" هم برای تراس استفاده می‌کنند که به سابقه تاریخی استفاده از این فضا برمی‌گردد. ظاهرا در گذشته گرمای شب‌های بهار و تابستان را با وقت‌گذرانی یا خوابیدن در فضای تراس تحمل می‌کردند. نکته دیگر برای شناخت تراس آن است که کف آن سقف فضای زیرین خواهد بود.
✅ ویژگی‌های تراس ساختمان:
▪️ نداشتن سقف
▪️ اتصال به بنا
▪️ غلبه طول بر عرض
▪️ مناسب ساختمان ویلایی یا آپارتمانی
▪️ عدم محدودیت اجرا در طبقات (یعنی تراس چه در طبقه همکف و کمی بالاتر از سطح زمین و چه در طبقه آخر قابل اجراست)
اگر به موضوع طراحی تراس علاقه‌مند هستید، اینجا درباره تراس سبز و ویژگی‌های آن بخوانید. 🙂
بالکن چیست؟
بالکن یا به انگلیسی Balcony سکوی مسقفی است که از دیوار ساختمان بیرون زده و به کمک نرده‌ی محافظ یا دیواری کوتاه محصور شده. بالکن جزء الحاقات ساختمان است و معمولا یک تا سه وجه آن با هوای آزاد برخورد دارد. اندازه بالکن نسبت به تراس کوچک‌تر بوده و فضای کمتری در اختیار ما می‌گذارد هرچند با یک طراحی هوشمند، می‌توان از آن استفاده لازم را برد. مساحت بالکن به مساحت بنا افزوده می‌شود یعنی در سند خانه وجود بالکن به این شکل قید خواهد شد:
خانه‌ای به متراژ 84 متر مربع که 4 متر مربع آن بالکن است
امروزه بالکن‌های کم عرض کاربرد زیادی در آپارتمان سازی دارند. این عناصر شامل فضایی به عرض نیم متر و طولی به اندازه طول پنجره هستند. چنین فضایی بیشتر برای نگهداری گلدان یا خشک کردن لباس کاربرد دارد و نمی‌توان انتظار چندانی از آن داشت.
✅ ویژگی‌های بالکن ساختمان:
▪️ داشتن سقف
▪️ اتصال به بنا
▪️ داشتن یک تا سه وجه آزاد
▪️ مختص واحدهای آپارتمانی
ایوان چیست؟
ایوان یا Iwan که از یادگارهای عصر اشکانیان است، شکل ایرانی تراس و بالکن محسوب می‌شود که ایده اصلی آن از چادرهای بیابان‌گردانِ دوره اشکانی الهام گرفته شده. در این چادرها که از اطراف کاملا محصور بودند، درب جلویی را باز می‌گذاشتند تا هم محل رفت‌وآمد و گردشِ هوا باشد و هم دید کاملی به منظره بیرون ایجاد کند. اشکانیان بعدتر این ایده را در معماری واحدهای ویلایی به‌اجرا گذاشتند که در ارتفاع بالاتر از زمین و به شکل یک تورفتگی در دل ساختمان احداث می‌شده و دیدی مشرف به حیاطِ بیرونی داشته.
در معماری سنتی ایرانی ایوان را به‌عنوان "پیشگاه اتاق" هم می‌شناسند که معمولا در بخش مرکزی ساختمان و تنها با یک وجهِ آزاد احداث می‌شود. این عنصر در کاخ‌ها، عمارت‌ها، عبادتگاه‌ها و خانه‌های اشرافی دوران گذشته بسیار کاربردی بوده. در مجموع ایوان فضایی به شکل تو رفتگی در بدنه ساختمان است که کاملا متصل به بنا و دارای سقف است و مساحت آن جزء مساحت بنا محاسبه می‌شود.
❕نکته مهم در طراحی ایوان آن است که عمق ایوان باید حداکثر دو برابر طول آن باشد. مثلا اگر طول ایوان 2 متر است، عمق آن نهایتا می‌تواند 4 متر باشد.
❕نکته دیگر آنکه به ایوانی مزین به ستون در قسمت جلویی و دارای ارتفاعی برابر سقف و عرض کم "رواق" می‌گویند.
❕ایوان امروزه کمتر در معماری کاربرد دارد و جای خود را به عناصری مثل بالکن و تراس داده است.
✅ ویژگی‌های ایوان ساختمان:
▪️ اتصال به بنا
▪️ نداشتن سقف
▪️ محل ورود و خروج به بنا
▪️ مختص ساختمان‌های ویلایی
تفاوت بالکن و تراس چیست؟
تفاوت‌ها را باید در "تعاریف" جستجو کرد؛ در بخش قبلی به تعریف این دو عنصر و ویژگی‌های خاص‌شان اشاراتی داشتیم. در این بخش در قالب جمع بندی نهایی، مجددا به تفاوت تراس و بالکن اشاره می‌کنیم.
▪️ بالکن مسقف است اما تراس سقف ندارد
▪️ تراس جزء مشاعات ساختمان است درحالیکه بالکن نیست
▪️ بالکن غالبا در طبقات بالایی ساخته می‌شود اما تراس محدودیتی ندارد
▪️ معمولا بالکن کوچک‌تر از تراس است
‼️ در بحث تفاوت بالکن و تراس نکته زیر هم می‌تواند جالب توجه باشد 👇
اگر در یک بالکن بخشی از کار مسقف و بخشی دیگر غیر مسقف باشد که کم هم اتفاق نمی‌افتد (معمولا در طبقات اول)؛ بخش مسقف را "بالکن" و قسمت غیر مسقف را "تراس" می‌نامند.
منبع تعاریف:
مقررات ملّي ساختمان ايران | مبحث چهارم | الزامات عمومي ساختمان