«معماری ایرانی» عنوانیست که تألیف و ارائه کتب مختلف از ادوار گذشته تاکنون نتوانسته است تمام جوانب و شگفتی‌های آن را به طور کامل بیان کند. معماری ایرانی از قدیم‌الایام به زیبایی و ظرافت شهرت دارد و به‌دلیل هم‌راستایی با طبیعت هر منطقه، در دسته معماری پایدار قرار می‌گیرد.
بناهایی همچون "تخت جمشید" گواهی بر این ادعا هستند به طوری که با گذشت چندین سال هنوز که هنوز است بسیاری از معماران از سراسر دنیا در پی کشف معمای ساخت این محصولات خلاقانه هوش بشری هستند.
از این رو، در این مقاله قصد داریم به همراه🍃ایده سبز به تاریخ معماری ایران سفر کنیم و با اصول و سرگذشت این علم ارزشمند بیشتر آشنا شویم. بنابراین اگر شما هم از شیفتگان این علم هستید، پیشنهاد می‌کنیم تا انتهای این مقاله با ما همراه باشید.
اولین جرقه معماری در ایران
حقیقتاً صحبت درباره زمان دقیق شروع معماری در ایران امری دشوار و تا حدودی غیرممکن است اما با در نظر گرفتن سنگ نوشته‌های تاریخی و مواردی از این قبیل، محققان تخمین می‌زنند که اولین نشانه‌های معماری ایرانی مربوط به 5000 سال پیش است.
خط زمانی تاریخ معماری ایران
اگر بخواهیم تاریخچه معماری ایران را از نظر زمانی بررسی کنیم با توجه به قدمت سرزمین ایران، باید به زمان قبل از میلاد مسیح سفر کنیم. از این رو تاریخچه معماری ایرانی را در چندین دوره با یکدیگر بررسی خواهیم کرد.
1. معماری مادها
نقطه شروع معماری در تاریخ ایران مربوط به دوران مادها می‌باشد و وجود دژ گونسپان و دژ نوشیجان در شهر ملایر که زمانی پایتخت مادها بوده است، گواهی بر این ادعاست.
اولین تکنیک‌های تزئین خشت و راه‌پله‌های مارپیچی در معماری این دو بنا این حقیقت را روشن می‌کند که مادها به نوعی خالق علم معماری ایرانی بوده‌اند.
✅ مثال: آتشکده نوشیجان
2. معماری هخامنشی
سازه‌های به جا مانده از دوران هخامنشیان یکی از برجسته‌ترین مدارک اثبات معماری پیشرفته ایرانی می‌باشد. در این دوران به علت پیشرفت تمدن ایران و شکل‌گیری ارتباط بیشتر با همسایگان، مصالح جدیدی از قبیل قیر و کاشی شناخته شد و بدین ترتیب بناهایی با جلوه و طراحی جذاب‌تر خلق شد.
از جهت دیگر، استفاده از ستون و سرستون‌های نمادین و همچنین پایداری و اقتدار این سازه‌ها پس از گذشت چندین سال، به خوبی نمایانگر اهمیت اصول پنج گانه معماری ایرانی و به کار بردن آن‌ها توسط معماران معاصر می‌باشد.
✅ مثال: تخت جمشید
3. معماری اشکانیان
دوره اشکانیان یکی از دوران بسیار تأثیرگذار در تاریخچه معماری ایرانی می‌باشد. از آنجایی که اشکانیان از تمدن‌های یونانی محسوب می‌شدند در ابتدا معماری یونانی را پیاده سازی می‌کردند اما پس از آشنایی با معماری ایرانی شیفته این علم شدند و با ابداعات جدید در این زمینه، علم معماری ایرانی را بیش از پیش متحول کردند.
همچنین شاید برایتان جالب باشد که بدانید یکی از اصلی‌ترین نمادهای معماری ایرانی یعنی ساخت گنبد بر روی سازه‌های چهارگوش و طراحی ایوان‌هایی همراه با اتاق، از ابداعات اشکانیان به شمار می‌رود که نسل به نسل حفظ شده و حتی در معماری‌های نوین نیز به اجرا در می‌آید.
✅ مثال: معبد آناهیتا در کنگاور
4. معماری ساسانیان
گنبد و بناهای طاق دار از دوره اشکانیان به دوره ساسانیان به ارث رسید با این تفاوت که در این دوران هنر معماری ایرانی آنقدر به اوج خود رسید که با هنر معماری روم و بیزانس برابری می‌کرد و گاهاً در مقایسه با آن‌ها به برتری می‌رسید.
با این حال، زیباترین و ماهرانه‌ترین شیوه طاق زدن بر بناهای مربع شکل مربوط به عصر ساسانیان می‌باشد و بدین واسطه ساخت اتاق‌ها و ایوان‌هایی با طاق گهواره‌ای در این دوران افزایش یافت.
همچنین علاوه بر این موارد، تزئین بناها با هنر گچ‌بری، موزاییک کاری و نقاشی‌های دیواری نیز اول بار در دوره ساسانیان ابداع و به کار گرفته شد. ضمناً ناگفته نماند که یکی دیگر از برجسته‌ترین تزئینات در معماری ساسانی، هنر حجاری سنگ می‌باشد که بدون اغراق در نوع خود بی‌نظیر است.
✅ مثال: حجاری‌های طاق بستان
5. معماری دوره اسلامی
پس از مرگ یزدگرد سوم و پایان تاریخ ساسانیان، با فراگیر شدن اسلام در سرزمین ایران، هنر معماری نیز تحول یافت و رنگ و بوی تازه‌ای به خود گرفت. به عنوان مثال یکی از تغییرات اساسی معماری در این زمان، تغییر آتشکده‌های ساسانی به مساجد و معابد اسلامی بود اما تزئینات پرطرفدار دوره ساسانی از قبیل گچ‌بری و کاشی کاری به همان صورت حفظ شد و به این دوره نیز انتقال یافت.
معماری دوران صفویه
دوران صفویه یکی از جذاب‌ترین دوران در سیر تکاملی تاریخچه معماری ایرانی به شمار می‌رود. در این دوران با توجه به افزایش ارتباط ایران با کشورهای جهان غرب، اصولی از معماری غربی نیز چاشنی معماری ایرانی شد و ترکیب فوق‌العاده این دو علم معماری، سبب خلق بناهای بی‌مانندی همچون میدان نقش جهان و کاخ عالی قاپو در اصفهان شد.
از اصلی‌ترین الگوهای معماری وارداتی در این زمان، طراحی پلکان طولانی در ورودی خانه‌های کاخ مانند و در نهایت دو راه شدن این پلکان در قسمت پاگرد به سمت چپ و راست بود که با تأثیر از معماری روسیه در ایران نیز بکار گرفته شد.
معماری دوران قاجار
از دوران قاجار می‌توان به عنوان دوره معماری تقلیدی یاد کرد. در این زمان علم معماری غربی تقریباً بر علم معماری ایرانی غالب شد و تقلید از بناهای اروپایی به شدت در ایران رواج یافت به طوری که علاوه بر خاندان سلطنتی، مردم میانه نیز به ساخت و سازهایی با طراحی اروپایی روی آوردند.
یکی از معروف‌ترین بناهای منسوب به دوران قاجار مدرسه سپه سالار می‌باشد که استفاده از اصول معماری اروپایی کاملاً در آن مشهور است.
اصول معماری ایرانی
شاید برایتان جالب باشد که بدانید علم معماری ایرانی صرفاً علم آشنایی با نحوه قرار دادن آجر به آجر یک بنا در کنار یکدیگر نیست بلکه برخلاف دیگر علوم معماری، معماری ایرانی تجلی اصول انسانی در خشت به خشت بناهای ساخته شده است و بر همین اساس همواره از سراسر جهان بسیاری از معماران برای رمزگشایی و تفسیر اصول معماری ایرانی به بازدید از این بناهای شگفت انگیز می‌پردازند.
به طور کلی معماری ایرانی بر پنج اصل استوار است و در بناهای بر پا شده بر مبنای این معماری، حداقل یکی از این اصول به طور حتم حضور دارد.
✔️ درونگرایی:
اصل درونگرایی که یکی از مهم‌ترین اصول معماری ایرانی بشمار می‌رود در حقیقت نمایانگر اعتقاد ایرانیان بر حفظ حریم زندگی شخصی و حرمت خانه و خانواده می‌باشد و بر همین اساس معماران معاصر این اصل را با نهایت استادی در نقشه ساخت بنا به طرز کاملاً ماهرانه‌ای به نمایش می‌گذاشتند.
به عنوان مثال یک مورد از رعایت اصل درونگرایی بدین صورت است که معمار با در نظر گرفتن نحوه ارتباط فضای داخلی بنا با محوطه بیرون، دو حالت را خلق می‌کرده است.
در حالت اول معمار این چنین تصور می‌کند که بنا به صورت مستقیم با محوطه بیرون ارتباط برقرار می‌کند و تنها رابط میان آن‌ها، در می‌باشد.
در حالت دوم معمار وضعیت درونگرایی را خلق می‌کند، بدین صورت که بنای اصلی در داخل حیاط ساخته می‌شود و راه ارتباط فضای داخلی با محوطه بیرون از طریق حیاط می‌باشد. به بیان ساده‌تر حیاط نقش یک حصار محافظ در دور تا دور خانه را ایفا می‌کند.
✔️ مردم واری:
یکی از جالب‌ترین و در عین حال منطقی‌ترین اصول معماری ایران، اصل مردم واری می‌باشد. به بیان ساده‌تر، این اصل به وجود تناسب میان اجزای ساختمان با اندام‌ها و همچنین نیازهای انسان اشاره می‌کند.
به عنوان مثال اگر گذرتان به روستاهای تاریخی همچون ابیانه خورده باشد، به احتمال زیاد طاقچه‌هایی با ارتفاع‌های کم و کاملاً مناسب با حالت نشستن خواهید دید. با این حال اصل مردم واری یکی از اصولیست که در ساخت و سازهای مدرن و معماری امروزی محو شده و آثار آن تنها در بناهای قدیمی و تاریخی به چشم می‌خورد.
✔️ خود بسندگی:
بر پایه این اصل، معماران معاصر مصالح و مواد مورد نیاز خود را از نزدیک‌ترین و در دسترس‌ترین مکان‌ها بدست می‌آوردند که این خود دو فایده بسیار مهم و تأثیرگذار را به دنبال داشته است.
اولین فایده این اصل این است که با تهیه مصالح از منابع و مکان‌های نزدیک، سرعت ساخت و ساز بنا بالاتر می‌رفته و بجای اتلاف وقت جهت تهیه مصالح، زمان مفید بیشتری صرف ساخت و طراحی بنا می‌شده است.
دومین و مهم‌ترین فایده اصل خودبسندگی در واقع حفظ ظاهر و بافت منطقه بوده است زیرا مصالح در دسترس با طبیعت اطراف خود هماهنگی زیادی دارند و بدین صورت علاوه بر خلق جلوه‌ای منحصر بفرد، بافت کلی منطقه و شهر نیز پایدار می‌مانده است.
اینجا می‌توانید درباره معماری منظر و مزایای منحصر به فرد آن بخوانید 🙂
✔️ نیارش:
نیارش در معماری ایرانی به معنای استفاده از تکنیک‌هایی است که یک بنا را برای زمان‌های طولانی مقاوم و سرپا نگه می‌دارد. معماران معاصر علی‌رغم نداشتن تکنولوژی‌های امروزی، همواره با استفاده از تکنیک‌های اعجاب انگیز در پی افزایش عمر بناها بوده‌اند و بدین منظور از مقیاسی تحت عنوان «پیمون نیارش» استفاده می‌کرده‌اند.
نمونه بارز و شگفت انگیز نیارش، تخت جمشید است با گذشت 2500 سال همچنان استوار و پابرجاست و هنر معمار و معماری ایرانی را به رخ جهانیان می‌کشد.
✔️ پرهیز از بیهودگی:
این اصل یکی از با قدمت‌ترین اصول معماری ایرانیست که حتی در دوران قبل از اسلام نیز بکار گرفته می‌شده است. به عقیده معماران معاصر، کارهای بیهوده از آنجایی که زمان و مال را هدر می‌دهند به هیچ عنوان نباید انجام شوند.
از این رو با وجود چنین عقیده‌ای در تاریخچه معماری ایرانی بسیاری از نقادان ساخت حوض آب در خانه‌های قدیمی را یک تناقض بزرگ با این اصل در نظر گرفتند و مدعی شدند که حوض در خانه صرفاً جنبه تزیینی دارد اما در نهایت مشخص شد که ساخت حوض هدفی فراتر از زیبایی دارد و آن کمک به خنک‌تر شدن فضای خانه خصوصاً در مناطق گرم و کویری می‌باشد.
عوامل مؤثر در تکامل معماری ایرانی
با توجه به وسعت سرزمین ایران و وجود اقلیم‌های متفاوت، معماری و هنر ساخت و ساز در هر گوشه از این سرزمین به شیوه‌های مختلفی انجام می‌شده است و این خود یکی از دلایل اصلی پیشرفت علم معماری در ایران بشمار می‌رود. با این حال روند تکامل علم معماری، علاوه بر شرایط اقلیمی ریشه در رویکردهای تاریخی نیز دارد. به عنوان مثال فرهنگ فاتحانی که پا به ایران گذاشتند بدون شک نقش پر رنگی در تاریخچه معماری ایرانی داشته است.
از طرف دیگر آداب و رسوم، مراسم مذهبی، روحیه و اخلاقیات، اندیشه و عقیده نسل‌های مختلف در معماری ایران انعکاس واضحی دارد و نه تنها در بناهای معروف، بلکه در آثار کوچک هم این انعکاس‌ها قابل مشاهده است.
کلام پایانی
تاریخچه معماری ایرانی داستانی به اندازه قدمت سرزمین ایران دارد و همانطور که کمی قبل‌تر نیز اشاره کردیم تعیین زمان دقیق شکل‌گیری این هنر تقریباً غیرممکن است.
با این حال ما اعضای تیم ایده سبز تصمیم گرفتیم تا با بررسی روند تکامل تاریخ معماری ایران در ادوار گذشته در این مقاله شما را با سرگذشت این هنر اصیل بیشتر آشنا سازیم.