مردم ژاپن تفریحات متفاوت و جذابی دارند که یکی از معروف‌ترین آن‌ها پرورش گیاهی مینیاتوری به نام "بونسای" است. نگهداری از بونسای ژاپنی نه‌تنها یک سرگرمی که نوعی سرمایه‌گذاری محسوب می‌شود؛ اما چگونه؟ در ادامه قصد داریم درباره چیستیِ بونسای، ویژگی‌های خاص آن و نحوه ساخت این کوتوله‌های درختی صحبت کنیم؛ تا انتها همراه ما باشید. 😉
در این مطلب خواهید خواند:
✅ بونسای به‌عنوان یک شاخه هنری!
✅ بونسای ژاپنی چیست؟
✅ تاریخچه بونسای ژاپنی
✅ درختان مناسب بونسای کدامند؟
✅ چرا نباید بونسای بخرید؟
✅ آموزش ساخت بونسای به سبک ژاپنی
بونسای به‌عنوان یک شاخه‌ی هنری!
خلق کردن برای ما آدم‌ها تجربه‌ای شیرین و فرح‌بخش است که معمولاً در تولید آثار هنری بروز می‌کند. حال اگر از دیدگاه هنری به پرورش گل‌وگیاه نگاه کنیم، این سرگرمی برای ما یک حس خوشایندِ اصیل و باستانی به ارمغان می‌آورد. حسی که تنها با پیوند خوردن به مادر طبیعت قابل لمس است.
هیچ‌یک از روش‌ها و تکنیک‌های پرورش گل‌وگیاه به‌اندازه تکنیک بونسای کردن برای ما جذابیت ندارد خصوصاً که با کمی آموزش و آزمون‌وخطا، هر کسی می‌تواند بونسای خود را بسازد.😊 جالب است بدانید که در علم روانشناسی از "بونسای درمانی" به‌عنوان یکی از عناصر کمک-درمانی در بعضی بیماری‌ها استفاده می‌شود. وقت‌گذرانی با گیاهان به‌خودی‌ِخود لذت‌بخش است، چه برسد که به خلق یک بونسای ختم شود. راستی اگر تابه‌حال بونسای ندیده‌اید و نمی‌دانید از چه صحبت می‌کنیم، به تصاویر خارق‌العاده‌ای که در ادامه مطلب هست نگاه بیندازید؛ زیبا نیستند؟
بونسای ژاپنی چیست؟
بونسای ژاپنی یا Japanese Bonsai درختی معمولی از گونه‌های متنوع است که پس از اجرای تکنیک‌هایی خاص در طول زمانِ رشد خود، تغییراتی بنیادی را تجربه کرده و به شکل درختچه‌های میناتوری درمی‌آید. در زبان ژاپنی "بون" به معنی سینی و "سای" به معنی کاشتن است. درواقع درختچه‌های بونسای ژاپنی را اگر به این شیوه پرورش ندهند، در ابعاد و اندازه درخت‌های معمولی رشد می‌کنند.
به‌طورکلی پرورش بونسای ژاپنی با هرس کردن مداوم، ایجاد محدودیت و کنترل محیط رشد گیاه قابل انجام است. محدودسازی ریشه، گیاه را مجبور می‌کند از سرعت رشد خود بکاهد و هرس مداوم به تنه گیاه ضخامت و پیچ‌وتاب مورد نظر باغبان را می‌دهد درنتیجه ممکن است یک درختچه بونسای با طول عمر چند سال، تنها چند سانتی‌متر طول داشته باشد.
دیگر تفاوت بونسای ژاپنی با درختان معمولی در سن آن است؛ بونسای دائماً در حال هرس و تجدید شاخ‌وبرگ است. به‌این‌ترتیب گیاه درگیر تنش‌های متعدد می‌شود که به جوان‌سازی مداوم و افزایش طول عمر آن کمک می‌کند. از سوی دیگر، کوتاهی ریشه و دسترسی آسان‌تر به مواد مغذی نیز در افزایش طول عمر بونسای مؤثر است.
تاریخچه بونسای ژاپنی
فرهنگ چین و ژاپن در گستره‌ی تاریخ هم‌پوشانی‌های فراوانی داشته‌اند به‌گونه‌ای که اگر در تاریخچه بونسای ژاپنی دقیق شویم، ریشه آن را در کشور چین می‌یابیم. در قرن 1 بعد از میلاد، با شکل‌گیری فلسفه دائوئیسم در چین، عبادتگا‌ه‌های این فرقه در سراسر کشور گسترش می‌یابند. نکته قابل ذکر درباره این عبادتگاه‌ها، طراحی باغ‌هایی مینیاتوری برای ساعات خلوت با خود یا مراقبه مومنان بوده که بخشی از آن را به کمک گیاهان کوتوله‌ی کاشته شده در ظروفی مخصوص به اجرا درمی آوردند.
این گلدان‌های پر جزئیات را که از دوره سلسله تانگ (907-618) گیاه در ظرف (Penzai) یا منظره در ظرف (Penjing) می‌نامیدند، با تزئین یک سینی به‌وسیله درخت کوچک دستکاری شده و سنگ و آب می‌ساختند تا نمایانگر طبیعت زنده باشد. جالب اینکه در دوره‌ای پنجینگ به نمادی آیینی برای دعا و نیایش مبدل شد و برای رفع بلایایی مثل خشک‌سالی از آن استفاده می‌کردند.
گرچه هیچ نمونه بونسایی از آن دوره به جا نمانده، در دست‌نوشته‌های مکتوب، نقاشی‌ها و سایر آثار هنری می‌توان ردپای آن‌ها را پیدا کرد.
از قرن 6ام به بعد، با گسترش مراودات سیاسی و فرهنگی-آموزشی بین دو کشور، بزرگان ژاپن رفته‌رفته با پنجینگ آشنا شدند. تا قرن 11 پنجینگ به صورت یک کالای وارداتی لوکس در ژاپن شناخته و تنها در خانه اعیان و اشراف یافت می‌شد؛ اما همزمان با گسترش مکتب ذِن بودایی، کاهنان چینی در صومعه‌های ژاپن رفت‌وآمد پیدا کرده و این هنر یا فن چینی را به ژاپنی‌ها منتقل کردند.
این سبک هنری طبیعت‌گرا، به اندازه‌ای در ژاپن مورد استقبال قرار گرفت که تا قرن 13 میلادی، ژاپن به سبکی مخصوص به خود در ساخت آن دست یافته بود که تمرکز آن نه بر منظره، بلکه بر درخت معطوف می‌شد. ژاپنی‌ها این سبک را حسابی پروبال داده و بونسای نامیدند؛ همان هنر پرورش گیاه که امروزه در سراسر جهان با نام "بونسای ژاپنی" شناخته می‌شود. 😉
امروز همه "ژاپن" را به‌عنوان گسترش‌دهنده و صادرکننده این هنر جذاب به جهان می‌شناسند. این درخت‌های پاکوتاه که با محدودیت‌هایی خاص پرورش داده می‌شوند، ممکن است در 100 سالگی قدی بلندتر از 30 تا 90 سانتی‌متر نداشته باشد البته امروز سبک طراحی بونسای و پیچ‌و‌تاب‌های تنه‌ی آن به یک تکنیک برای پرورش گیاهان لاکچری و شناسنامه‌دار تبدیل شده که محدودیت ابعاد درختچه را در آن‌ها نمی‌بینیم.
اگر به دنبال یک سازه‌ی گیاهی بی‌دردسر برای دکوراسیون فضای داخلی هستید، ماس وال (Moss Wall) انتخاب مناسبی برای شماست. اینجا میتونید درباره دیوار خزه‌ای یا ماس وال بخوانید 😊
کدام درختان برای بونسای مناسب هستند؟
تقریباً از دل تمام گونه‌های گیاهی با ساقه چوبی و بسیاری از گیاهان استوایی، می‌توان درختچه بونسای ژاپنی بیرون کشید. همچنین درخت‌های میوه یا گیاهان گلدار برای ایجاد بونسای انتخابی عالی هستند چون در فصول گلدهی منظره فوق‌العاده‌ای ایجاد می‌کنند.
این کوتوله‌ها عمر بسیار طولانی دارند؛ البته به‌شرط آنکه به‌خوبی مراقبت شوند. مثل ما آدم‌ها، گیاهان هم سلایق و نیازهای خاص خود را دارند. به همین دلیل برای پرورش یک گیاه در منزل خود، باید به نکات زیادی توجه کنید. خصوصاً در پرورش گلدان‌های بونسای، لازم است مراقبت بیشتری انجام دهید چراکه بسیار حساس و زودرنج هستند. در ادامه مواردی ذکر شده که قبل از بونسای کردن گیاهان باید مورد توجه قرار بگیرد:
✅ شرایط آب‌وهوایی محل زندگی شما چگونه است؟
قبل از انتخاب یک گیاه برای ایجاد بونسای، به شرایط آب‌وهوایی محل زندگی یا کار خود توجه کنید. بعضی بونسای‌ها به گرما علاقه زیادی ندارند. همچنین بسیاری از گیاهان تحمل سرمایی پایینی دارند و در سرما به‌سرعت دچار آسیب می‌شوند. بنابراین گیاهی که به‌عنوان قلمه بونسای انتخاب می‌کنید، باید با آآب‌وهوای محل زندگی شما سازگار باشد.
✅ از بونسای در هوای آزاد نگهداری می‌شود یا در آپارتمان؟
سال‌ها پیش یک درختچه بونسای بسیار زیبا و گران‌قیمت خریداری کردم. بدون توجه به سفارش گل‌فروش برای نگهداری گلدان در هوای آزاد، آن را به آپارتمانم بردم. برای آن جایی مناسب کنار پنجره در نظر گرفتم. به خیال خودم با باز گذاشتن پنجره، نور و هوای آزاد در دسترس گیاه قراردادم. بعد از یک ماه رسیدگی مداوم، وقتی به سراغ گیاه رفتم تا آن را آبیاری کنم، متوجه اتفاق ناگواری شدم. باوجود سبزی و سلامت ظاهری، درختچه بونسای کاملاً خشک و نزار شده بود. باعجله آن را برای درمان به گل‌فروشی بردم اما کار از کار گذشته بود... ☹️
این داستان را گفتم تا حواستان بیش‌ازپیش به بونسای‌تان باشد. اگر گلدان بونسای مخصوص فضای باز است، هرگز آن را در آپارتمان نگهداری نکنید یا حتی برعکس. این کار فقط موجب هدر رفتن وقت و هزینه شما و پرورش گیاهی ضعیف و بیمار می‌شود.
بر این اساس بونسای‌ها را به دو دسته بونسای آپارتمانی و بونسای بیرونی تقسیم می‌کنیم. بونسای بیرونی هرگز با آب‌وهوای بسته خانه سازگار نمی‌شود. آن‌ها به هوای آزاد، نور مستقیم آفتاب، حتی گاهی سرما، باران و برف نیاز دارند. گونه‌هایی مانند نارون، انواع کاج (به‌جز کاج مطبق)، درخت‌های میوه، درخت افرا و شمشاد را می‌توان در دسته درختچه‌های بونسای بیرونی قرار داد. از طرف دیگر، گیاه شفلرا، جنسینگ، پاچیرا، آدونیوم، کراسولا، فیکوس‌ها و کاج مطبق جزء بونسای‌های آپارتمانی هستند.
اگر علاقه دارید درباره انواع بونسای و نحوه نگهداری آن‌ها اطلاعات بیشتری به دست آورید، از مطلب آشنایی با انواع بونسای دیدن کنید 😉🪴
✅ مشخص کردن قد درختچه بونسای
درختچه‌های بونسای را می‌توان در اندازه‌های 15 تا 90 سانتیمتری، پرورش داد. پس بعد از انتخاب نوع گیاه و محل مناسب برای نگهداری آن، قد گیاه مورد نظرتان را مشخص کنید. برای داشتن بونسای‌های کوچک‌تر، از بذر، جوانه یا قلمه‌های کوچک یک گیاه و تکنیک‌های مخصوصی استفاده می‌شود. در این مرحله به موارد زیر هم توجه کنید:
🔹دسترسی به نور و هوای آزاد
🔹فضای استقرار گلدان
🔹اندازه گلدان
🔹زمان آزادتان برای رسیدگی به گیاه (درختچه‌های بزرگتر مراقبت بیشتری نیاز دارند)
‼️ اگر تخصص کافی در پرورش گل و گیاهان ندارید، بهتر است قبل از انتخاب گیاه موردنظر خود، مشورتی کوچک با یک متخصص پرورش گل‌وگیاه انجام دهید.
بونسای نخرید؛ درخت بونسای خودتان را بسازید!
اینکه بونسای نخرید یا بخرید، بستگی به حوصله و ذوق هنری شما دارد. اگر فکر می‌کنید می‌توانید مدت طولانی برای شکل دادن و پرورش یک بونسای ژاپنی وقت بگذارید، بونسای نخرید! اگر رابطه خوبی با گیاهان دارید و حسابی از سروکله زدن با آن‌ها لذت می‌برید، حقیقتاً بهتر است بونسای نخرید. اگر دنبال یک سرگرمی طولانی‌مدت هستید که تا مدت‌ها سرتان را گرم کند، به شما پیشنهاد می‌کنیم ابداً بونسای نخرید. 🤭
درواقع به افرادی که به نگهداری از گل‌وگیاه علاقه‌مند هستند پیشنهاد می‌کنیم بونسای نخرند و به‌جای آن بونسای خود را پرورش دهند. خبر خوب اینکه در ادامه این مقاله روش پرورش بونسای به سبک ژاپنی را آموزش دادیم. 😉 با مطالعه و پیروی از این دستورالعمل، یاد می‌گیرید که یک درختچه مینیاتوری ارزشمند را پرورش دهید. ما خرید بونسای را تنها در شرایط زیر به شما توصیه می‌کنیم:
🔹اگر دنبال هدیه فوری برای کسی هستید 🎁
🔹اگر عجول هستید 🤷♂️
🔹اگر در پرورش گیاهان تجربه زیادی ندارید 🍃
🔹اگر بالا بودن قیمت درختچه بونسای برای شما مسئله‌ای ندارد 😎
آموزش ساخت بونسای به سبک ژاپنی
خوشبختانه به نسبت گیاهان معمولی، درختچه‌های بونسای ژاپنی عمر طولانی‌تری دارند. دلیل اول آن، مراقبت و هرس دائمی و جوان ماندن اندام‌های گیاه است. دلیل دیگر، کوتاهی قد گیاه است که باعث می‌شود ریشه به‌راحتی اندام‌ها را تغذیه کند. نکته جالب درباره بونسای‌ها این است که هر چه عمر بونسای بیشتر شود، ارزش مادی و معنوی بیشتری پیدا می‌کند.
بونسای را می‌توان از طریق بذر، جوانه یا قلمه یک گیاه، خلق کرد. بذر گیاه موردنظرتان را بکارید و تا زمانی که به‌اندازه کافی رشد کند، منتظر بمانید. همان‌طور که پیش‌تر هم گفتیم، باید در انتخاب گیاه بسیار دقت به خرج دهید. می‌توانید یک قلمه آماده تهیه کنید یا بذر گیاه را بکارید. بعدازآنکه گیاه به رشد و پایداری نسبی رسید، به سراغ آن بروید و کار را شروع کنید.
1️⃣ مرحله اول: آماده‌سازی
گیاه مناسب بونسای را از گلدان اولیه جدا کنید. خاک اضافی دور ریشه را به‌آرامی خالی کنید تا جایی که ریشه‌ها به‌خوبی نمایان شوند. به‌دقت وضعیت ریشه و شکل و ساختار شاخه‌ها را زیر نظر بگیرید. آن‌قدر به گیاه نگاه کنید تا بتوانید شخصیت و شکلی را درون بدنه آن ببینید. بونسای شما درون گیاه مخفی‌شده و شما باید آن را پیدا کرده و با هرس و شکل‌دهی تدریجی، آن را بیرون بیاورید. ✨
2️⃣ مرحله دوم: هرس گیاه
شکل مورد علاقه‌تان برای بونسای را که مشخص کردید، وقت آن است که دست‌به‌کار شوید. یک قیچی باغبانی بردارید و شاخه‌های اضافی را از گیاه جدا کنید. نگران نباشید؛ اینکار آسیبی به گیاه نمی‌رساند. معمولا لازم است که سر شاخه‌ها را بزنید تا رشد افقی گیاه را کنترل کنید. بهتر است تا جای ممکن گیاه را خلوت کنید تا شکل‌دهی آن آسان‌تر شود.
3️⃣ مرحله سوم: سیم پیچی
دیگر زمان سیم پیچی شاخه‌هاست. یک مفتول ضخیم و شکل‌پذیر را برداشته، یک سر آن را در خاک گیاه فرو و محکم کنید. از انتهای ساقهٔ گیاه، مفتول را بااحتیاط به دور ساقه بپیچید؛ مراقب باشید به تنه گیاه فشار نیاورید و آن را نشکنید. تا بالای تنه گیاه مفتول پیچی را ادامه دهید. برای شاخه‌های فرعی، بخشی از مفتول را به بدنه اصلی تابانده و از آنجا به سمت شاخه‌های فرعی ادامه دهید.
4️⃣ مرحله چهارم: فرم دهی
پس از اتمام سیم‌پیچی، باید گیاه را به کمک مفتول، به‌آرامی شکل دهید. سعی کنید تا جای ممکن، آن کاراکتری را که در گیاه خود مشاهده کردید پیاده کنید. البته این طرح نهایی بنسای ژاپنی نخواهد بود و مانند دندانی که توسط دندان‌پزشک سیم‌کشی شده، درختچه شما نیز به‌تدریج شکل صحیح می‌گیرد. بونسای برای شکل زیبا و زیباتر شدن، به صبوری و مراقبت نیاز خواهد داشت.
5️⃣ مرحله پنجم: آماده‌سازی ریشه
خاک ریشه را که به‌خوبی جدا کردید، گره خوردگی ریشه‌ها را باز کنید. به کمک قیچی باغبانی، ریشه‌ها را تا جایی که با گلدان شما هماهنگی پیدا کند، کوتاه کنید. فراموش نشود که ریشه حساس‌ترین عضو یک گیاه است؛ پس در اینکار زیاده‌روی نکنید.
6️⃣ مرحله ششم: آماده‌سازی گلدان
برای بونسای کردن گیاه احتیاج به یک گلدان یا فلاور باکس با ارتفاع کم دارید؛ چیزی شبیه به یک سینی. دو سوراخ بزرگ دو طرف فلاورباکس خود ایجاد کنید. به کمک مفتول و توری ریز، سوراخ‌های کف گلدان را بپوشایند. دو قطعه مفتول دیگر بردارید و به شکل U درآورید. آن دو قطعه را از سوراخ‌های کف عبور داده و دو سر آن را بیرون گلدان قرار دهید. کمی سنگ‌ریزه برای افزایش زهکشی خاک ته گلدان ریخته و روی آن را با خاک مورد علاقه گیاه‌تان پر کنید.
برای خرید انواع گلدان و فلاور باکس در جنس و طرح مورد نظر خود به فروشگاه ایده سبز سری بزنید یا از مقاله راهنمای خرید فلاورباکس دیدن نمایید! 🙂
7️⃣ مرحله هفتم: قرار دادن گیاه درون گلدان
گیاه را روی گلدان قرار داده و به کمک مفتول‌هایی که قبلاً بیرون گذاشتید، ریشه آن را ثابت کنید. باز هم کمی خاک روی گیاه خود بریزید تا کمی ریشه‌ها را بپوشاند. در آخر کمی با آب‌پاش به گیاه خود آب بدهید.
چند نکته برای نگهداری از بونسای ژاپنی
(ترفندهایی که هیچ‌کجا به شما نمی‌گویند!) 😉
‼️ هرگز گلدان بونسای را عوض نکنید!
تغییر محیط کشت برای بونسای ژاپنی (بنسای ژاپنی) شوک بزرگی محسوب می‌شود. خصوصا اگر بونسای را در گلدان بزرگ‌تری بکارید، این گیاه را وارد فاز ریشه‌زایی می‌کنید و به زودی درختچه شما برگ‌های جدیدی می‌دهد. این کار در نهایت باعث می‌شود که گیاه از حالت بونسای خارج شده و به روند رشد عادی خود برگرد!.
نکته: برای تعویض گلدان بونسای می‌توانید از یک گلدان کوچک‌تر استفاده کنید اما گلدان بزرگتر، هرگز!
‼️ خاک بونسای را زیر نظر کارشناس گل‌وگیاه عوض کنید!
خاک بونسای را تنها در شرایط خاص و زیر نظر متخصص گل‌وگیاه تعویض کنید. عوض شدن خاک باعث تغییر روند رشد گیاه شده و ریشه های آن را به رشد ترغیب می‌کند. بعد از مدتی گیاه برگ‌های بزرگی می‌دهد که نشانه خارج شدن گیاه از حالت بونسای است.
و اما در پایان ...
اگر این مسیر آموزشی 7 مرحله‌ای برای ساخت بونسای ژاپنی را به شکل عملی طی کردید، به شما تبریک میگوییم! 🎉 به‌همین راحتی اولین بونسای ژاپنی خود را ساخته‌اید. 😃
از این به بعد باید به‌دقت مسیر رشد و ساختار درختچه خود را زیر نظر بگیرید و در صورت نیاز دخالت کنید. امیدواریم این مطلب به شما در پرورش بونسای به سبک ژاپنی کمک کرده باشد. اگر نظر یا سؤالی درباره بونسای ژاپنی یا فرآیند بونسای کردن گیاهان دارید، خوشحال می‌شویم از طریق کامنت یا تماس 📞 مستقیم با ما درمیان بگذارید.